مى شود. در این هنگام، به صورت مردارى در میان خانواده اش قرار مى گیرد، که از نشستن نزد او وحشت مى کنند و از او فاصله مى گیرند.
(فریاد سوگواران برمى خیزد،) ولى نه مى تواند سوگوارانش را یارى دهد و نه به کسى که او را صدا مى زند، پاسخ گوید. سرانجام او را به سوى گودالى در درون زمین حمل مى کنند؛ او را به دست عملش مى سپارند و براى همیشه از دیدارش چشم مى پوشند!
شرح و تفسیر
مراحل تکان دهنده مرگ
آنچه در این فراز از خطبه مى بینید شرح بسیار گویا و تکان دهنده اى است براى آنچه امام (علیه السلام) در آخرین جمله فراز گذشته ـ که مربوط به سکرات موت بودـ بیان فرمود.
نخست مى فرماید: «(آرى) سکرات و سختى هاى مرگ و حسرت از دست دادنِ (همه چیز)، بر آن ها هجوم آورده است»؛ (آجْتَمَعَتْ عَلَیْهِمْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ وَحَسْرَةُ الْفَوْتِ).
درواقع در آستانه مرگ به انسان دو هجوم سنگین مى شود: نخست، هجوم سکرات موت است، و آن، حالتى است شبیه به گیجى مستى که براثر فرارسیدن مرگ، به انسان دست مى دهد و گاه بر عقل او چیره مى شود و او را در اضطراب وناآرامى فوق العاده اى فرو مى برد.
و دوم، حسرت از دست دادن تمام چیزهایى که در یک عمر طولانى براى گردآورى آن ها زحمت کشیده و رنج ها تحمّل کرده است. امورى که سخت به آن دلبستگى دارد و گویى جزء وجود او شده است، و در یک لحظه مى بیند که باید با همه آن ها وداع کند و بگذارد و بگذرد، و این بر هیجان و ناآرامى شدید او مى افزاید.