معارف بوک

دهان باز مى کند، و طغیانش به اوج مى رسد، و جاى پایش در زمین محکم مى گردد و فتنه، فرزندان خود را با دندان هایش مى گزد، و امواج جنگ به حرکت درمى آید، چهره عبوس روزگار ظاهر مى شود، و درد و رنج و مشقّتِ شب ها نمایان مى گردد!»؛ (فَإِذَا فَغَرَتْ(1) فَاغِرَتُهُ، وَ اشْتَدَّتْ شَکِیمَتُهُ(2)، وَ ثَقُلَتْ فِی الْأَرْضِ وَطْأَتُهُ، عَضَّتِ الْفِتْنَةُ أَبْنَاءَهَا بِأَنْیَابِهَا، وَ مَاجَتِ الْحَرْبُ بِأَمْوَاجِهَا، وَ بَدَا مِنَ الْأَیَّامِ کُلُوحُهَا(3)، وَ مِنَ اللَّیَالِی کُدُوحُهَا(4)).
در این که منظور از این فرد «ضِلّیل» (گمراه و گمراه کننده) کیست؟ شارحان نهج البلاغه به طور عمده دو قول دارند: بعضى معتقدند که منظور «معاویه» است که بعد از شهادت امیرمؤمنان (علیه السلام) و به اصطلاح صلح با امام حسن (علیه السلام) مردم عراق را در تحت شدیدترین فشارها قرار داد و آنچه را در جمله هاى امام (علیه السلام) آمد، در عمل پیاده کرد؛ ولى جمعى دیگر معتقدند که منظور «عبدالملک بن مروان» است که جنایت کار معروف تاریخ اسلام، یعنى «حجّاج» از طرف او بر کوفه و عراق مسلّط شد و ظلم و ستمى نبود که انجام ندهد! ولى هرچه هست اشاره به حاکمان بیدادگر بنى امیّه مى باشد.
جمله «عَصَّنتِ الْفِتْنَةُ أَبْنَاءَهَا بِأَنْیَابِهَا؛ فتنه، فرزندان خود را با دندان مى گزد» اشاره به این است که این آشوب ها و فتنه ها حتّى دامن فتنه گران را نیز رها نمى کند! آن ها نیز با اختلافات داخلى به جان هم مى افتند و یا دشمنانشان ـ آن گونه که در تاریخ اسلام آمده ـ به پا مى خیزند و طعم تلخ ظلم و بیدادگرى را