ب) تقديرات حتمي و غيرحتمي
در ميان تقديرات علمي، دسته‌اي در لوح محو و اثبات است که تقديرات علمي غيرحتمي‌اند و دستة ديگر در لوح محفوظ است که تقديرات علمي حتمي‌اند. براي نمونه وقتي براي کسي اجل معين مي‌شود، اجلي حتمي براي او تعيين مي‌شود و اجلي معلق و مشروط. ممکن است اجل معلق، به صدقه دادن مشروط شود؛ بدين‌معنا که اگر شخص صدقه دهد، اجل او طولاني، و اگر صدقه ندهد اجلش کوتاه شود. اين مربوط به تقديراتي است که تغييرپذيرند؛ اما خداي سبحان مي‌داند که او درنهايت صدقه خواهد داد يا نه و عمرش چقدر خواهد شد. اين تقديرات، تقديرات علميِ حتمي‌اند. تقديراتي که به مرتبة حتميت مي‌رسند، در مرتبة قضا قرار دارند. اين دو مرتبه در عالم علمي، تقدير علمي و قضاي علمي است. اين دو مرحله در عالم عين نيز مطرح‌اند. عالم عين نيز مرحله‌اي مشروط دارد و مرحله‌اي حتمي و در مرحلة آخر امضا مي‌شود.
ج) امر دفعي خداوند و خلقت تدريجي عالم
ممکن است پرسيده شود چرا بااينکه خداي قادر متعال کار خويش را بدون زمان انجام داده، تنها مي‌گويد: باش، و آن امر موجود مي‌شود، اما دربارة خلق عالم مي‌فرمايد: خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّام؛(280) «خداوند آسمان‌ها و زمين را در شش روز آفريد»، يا در جاي ديگر مي‌فرمايد: إِنَّ يوْماً عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّون؛(281) «و يك روز نزد پروردگارت، همانند هزار سال از سال‌هايى است كه شما مىشمريد»؟