صفحه ٢٢٥

است كه حيوانات و بلكه جمادات از آن برخوردارند، و به دليل وجود اين معرفت است كه خداوند مي فرمايد: وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الأنْهَارُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ؛(144) «و همانا از برخي سنگ ها جوي ها روان شود و برخي از آنها بشكافد و آب از آن بيرون آيد، و برخي از آنها از بيم خدا [از كوه] فرو ريزد، و خدا از آنچه مي كنيد غافل نيست».
در آيه اي ديگر خداوند از تسبيح گويي رعد خبر مي دهد و مي فرمايد: وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَالْمَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصِيبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ وَهُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللَّهِ وَهُوَ شَدِيدُ الْمِحَالِ؛(145) «و رعد [تندر] با ستايش او و فرشتگان از بيمش او را به پاكي ياد مي كنند، و صاعقه ها [آتش هاي آسماني] را مي فرستد، پس آن را به هركه خواهد مي رساند؛ درحالي  كه آنان [كافران] دربارة خدا جدل و ستيزه مي كنند و او سخت كيفردهنده است».
از اين آيه شريفه استفاده مي شود كه رعد با غرش خود خداوند را تسبيح مي گويد و اگر رعد درك و شعوري نمي داشت، خداوند را تسبيح نمي كرد. درهرصورت، معرفت حضوري به خداوند مراتب دارد؛ حيوانات و جمادات از پايين ترين مرتبة آن برخوردارند و عالي ترين مرتبة انسانيِ آن، و از آن اولياي خداست. البته برتر از همه، معرفت حضوريِ اکتناهي خداوند به ذات خويش است.