معارف بوک

وی. انسان می‌تواند دل و ذهن خویش را در راه تکامل به کار گیرد؛ بدین‌‌معنا که روح از راه توجهات دل یا از راه فعالیت‌های ذهنی رشد یابد. توجه به بندگان خدا، مهربانی و عطوفت نسبت به محرومان، حتی نسبت به افراد خانواده و بستگان، در راه تکامل انسان و تقرب او به خداوند مؤثر است و زمینة تکامل روحی و معنوی انسان را فراهم مي‌کند. همان‌گونه که دل و ذهن انسان، ابزاری برای رشد او هستند، جسم نیز از چنین استعدادی برخوردار بوده، در رشد انسان مؤثر خواهد بود. بنابراین، بايد آنچه را خداوند به ما عطا کرده است، در راه تقرب او به کار گيريم. این رویکرد در اولياي خدا به‌خوبی دیده می‌شود. اولیای الهی سعي دارند در عبادت‌های خود تا آنجا که ممکن است، تمام وجود خویش را به خدمت گيرند. در هنگام عبادت، همة اعضا و جوارح مؤمن عبادت می‌کند. زبان او با گفتن اذکار عبادت می‌کند، دست و پای او با رکوع و سجود عبادت می‌کند؛ حتی برخی بزرگان تسبیحات حضرت زهرا(عليها السلام) را با حرکت انگشتان خویش زمزمه می‌کرده، می‌فرمودند: این حق انگشتان ماست که در تسبیح خداوند شریک شوند. همة اعضا و جوارح ما حق دارند که در بندگی خداوند سهیم شوند. اگر خداوند می‌فرمود: تنها یک جا بنشینید و به من توجه کنيد (مانند آنچه برخی از متصوّفه انجام می‌دهند)، حق زبان، دست، پا و ساير اعضا ادا نمی‌شد.
همان‌گونه که پیش‌تر نیز اشاره کردیم، شايد انتخاب اين عناوين متعدد در این بخش از خطبة حضرت زهرا(عليها السلام) که برخي به عبادت‌هاي فردي و برخي به عبادت‌های اجتماعي اشاره دارند، خود درسي است براي یادآوری این نکته که اسلام فقط به يک بُعد از ابعاد انسان توجه ندارد، بلکه برای نیل او به سعادت ابدی، همة ابعاد او را در نظر داشته است. اين نگرشی است جامع و به ما یادآور می‌شود که باید همة وجود خویش را