حبل اللّه همان ارتباط با خدا است که از طریق قرآن و پیغمبر و آلش حاصل مى شود.
درست است که این آیه سخن از دوستى مسلمین با یکدیگر و ترک دشمنى ها مى گوید، ولى مسلّم است در صورتى که انسان در انزوا به سر برد، دوستى و اتحاد و اعتصام همه گروه ها به حبل اللّه مفهومى نخواهد داشت، و جالب اینکه قرآن در آیه فوق، عداوت را یک سنّت عصر جاهلى مى شمرد، و دوستى و محبّت را از ویژگى هاى اسلام و مى فرماید: در گذشته دشمن بودید و امروز برادر یکدیگرید. و در ذیل آیه تأکید بیشترى بر این معنى مى فرماید; در گذشته شما بر لب حفره اى از آتش بودید و خداوند شما را از آنجا برگرفت و نجات داد، این گونه خداوند آیات خود را بر شما آشکار مى سازد تا هدایت شوید. (وَ کُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَة مِنَ النّارِ فَاَنْقَذَکُمْ مِنْها).
این نکته نیز شایان دقت است که اسلام رابطه مسلمین را با یکدیگر رابطه دوستى نمى شمرد بلکه آن را رابطه برادرى که نزدیک ترین رابطه عاطفى دو انسان به یکدیگر بر اساس مساوات و برابرى است مى داند.
بدیهى است برادران پر محبت و پر جوش هرگز نمى توانند دور از یکدیگر و بى خبر از هم زندگى کنند، حتماً با این پیوند عاطفى نزدیک در کنار هم خواهند بود.
نکته مهم دیگر این که هرگز مسائل مادى نمى تواند رمز وحدت و سبب ارتباط محکم اجتماعى باشد، چرا که امور مادى همیشه منشأ تنازع و اختلاف است، تقاضاهاى مردم نامحدود، و امور مادى محدود است. و همه اختلافات از آن برمى خیزد، ولى حبل اللّه و رابطه با خدا که یک امر معنوى روحانى است، مى تواند بهترین رابطه عاطفى را میان انسان ها از هر قوم و نژاد و زبان و گروه اجتماعى برقرار سازد.
* * *
در دوّمین آیه، سخن از سرنوشت دردناک کسانى مى گوید که از جامعه مؤمنین و مسلمین جدا مى شود و راه مستقل براى خود بر مى گزیند، مى گوید: کسى که بعد از