اشاره مى فرماید: نخست، مسئولیت حاکمان و دیگر، مسئولیت حکومت پذیران. امام (علیه السلام) گناه حاکمان ظالم را یک طرفه نمى شمارد، بلکه حکومت پذیرانى را که به ظلم تن دادند نیز شریک جنایات آن ها مى شمارد.
حاکمان جور و دارودسته آن ها معمولا گروه محدودى اند، اگر توده مردم در برابر آن ها سکوت نکنند و وظیفه الهى امر به معروف و نهى از منکر را در تمام ابعادش انجام دهند، آنان هرگز به قدرت نمى رسند و دمار از روزگار مظلومان درنمى آورند.
امام (علیه السلام) در این خطبه مى فرماید: بلاهایى که در حکومت بنى امیّه به شما مى رسد و مظالم بى سابقه اى که درباره شما روا مى دارند از یک نظر نتیجه اعمال خود شماست. شمایید که آن ها را تقویت مى کنید. شمایید که کار را به دست غیر اهلش سپرده و مى سپارید. آرى، شمایید که با سکوت و تسلیم شدن خود، راه را براى به قدرت رسیدن آن ها هموار کرده اید، و شاید این وضع نابسامان نیز یکى از الطاف خفیّه الهى باشد که بیدار شوید و دیگر از این راه نروید؛ همان گونه که قرآن مجید مى فرماید: (ظَهَرَ الْفَسَادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِى النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِى عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ)؛ «فساد در صحرا و خشکى و دریا به دلیل کارهایى که مردم انجام داده اند آشکار شده است؛ خدا مى خواهد نتیجه بعضى از اعمالشان را به آنان بچشاند؛ شاید (به سوى حق) بازگردند».(1)
بدیهى است که مسئولیت حکومت پذیران به معناى تبرئه حاکمان ظالم نیست؛ لذا امام (علیه السلام) مجازات شدید آن ها را هم در این خطبه بیان کرده و در عباراتى کوتاه و بسیار پرمعنا سرانجام شوم و مرگبارشان را شرح مى دهد.
2. پایان نکبت بار حکومت بنى امیّه
مى دانیم که حکومت بنى امیّه بیش از هشتاد و چند سال طول نکشید و در این