معارف بوک

جنگ جمل بیان فرموده و تعبیرات آغاز این خطبه نشان مى دهد که امام (علیه السلام) قبل از این جمله ها اشاره اى به فتنه هایى که در پیش است کرده و به مردم هشدار داده که فتنه جمل، اوّلین و آخرین فتنه نیست و به دنبال آن چنین مى فرماید:
«آن کس که در آن هنگام (در فتنه ها) بتواند خود را وقف خداى متعال سازد، باید چنین کند و اگر مرا اطاعت کنید، من (در میان انبوه فتنه ها) به خواست خدا شما را به راه بهشت خواهم برد؛ هر چند راهى است پرمشقّت و داراى تلخى هاى فراوان!»؛ (فَمَنِ آسْتَطَاعَ عِنْدَ ذلِکَ أَنْ یَعْتَقِلَ نَفْسَهُ عَلَى آللهِ، عَزَّوَجَلَّ، فَلْیَفْعَلْ. فَإِنْ أَطَعْتُمُونِی فَإِنِّی حَامِلُکُمْ إِنْ شَاءَ آللهُ عَلَى سَبِیلِ آلْجَنَّةِ، وَ إِنْ کَانَ ذَا مَشَقَّةٍ شَدِیدَةٍ وَ مَذَاقَةٍ مَرِیرَةٍ(1)).
مفهوم «یعتقل نفسه» ـ با توجّه به این که «یعتقل» از ریشه عقل به معناى بازداشتن است ـ آن است که نفس خویش را تنها وقف فرمان خدا کند که بالاترین درجه عبودیّت و اطاعت است و در جمله «و ان کان ذا مشقة...» اشاره به این مى فرماید که بهشت و سعادت را ارزان به کسى نمى دهند، اگر خواهان آن هستید باید خود را آماده سازید؛ چرا که مبارزه با هواى نفس همچون مبارزه با دشمن، پرمشقّت است:

نازپرورده تنعّم نبرد راه به دوست *** عاشقى شیوه رندان بلاکش باشد(2)

در خطبه 176 امام (علیه السلام) همین مطلب را از زبان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با تعبیر و معناى دیگرى بیان فرموده است: «إِنَّ الْجَنَّةَ حُفَّتْ بِالْمَکَارِهِ وَ إِنَّ النَّارَ حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ؛ به یقین بهشت در میان ناراحتى ها و دوزخ در میان شهوات پیچیده شده است».(3)
سپس امام (علیه السلام) دلیل شرکت عایشه در جنگ جمل را ـ که یکى از فتنه هاى