صفحه ٢٩٩

یا باغش امید دارد به آبیارى مرتّب و دفع آفات و فراهم کردن تمام مقدّمات و وسایل نموّ و پرورش محصول مى پردازد. اگر باغبان و کشاورزى ادّعاى چنین امیدى را کرد، ولى در خانه اش نشست و دست به کارى نزد، همه مى دانند که این یک امید کاذب است؛ خیال امید است، نه امید. امید به لطف پروردگار، هنگامى امید راستین است که همگام با اطاعت فرمان او و قدم گذاشتن در مسیر رضاى او باشد.
در حدیثى نیز از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «خدمتش عرض کردند: گروهى به سراغ گناه مى روند و مى گویند: به لطف خدا امید داریم. امام (علیه السلام) فرمود: «کَذَبُوا لَیْسُوا بِرَاجِینَ إِنَّ مَنْ رَجَا شَیْئآ طَلَبَهُ وَ مَنْ خَافَ شَیْئآ هَرَبَ مِنْهُ؛ آن ها دروغ مى گویند؛ رجا و امید ندارند. کسى که به چیزى امید دارد، به دنبال آن مى رود وکسى که از چیزى مى ترسد از آن مى گریزد».(1)
و بعد در ادامه این سخن درباره کسى که مبدأ اصلى خوف و رجاست مى فرماید: «(همه باید بدانند) هر امیدى جز امید به خداوند متعال معیوب، و هر ترسى جز ترس از (مخالفت با) خدا نادرست است»؛ (وَ کُلُّ رَجَاءٍ ـ إِلاَّ رَجَاءَ آللهِ تَعَالَى ـ فَإِنَّهُ مَدْخُولٌ(2) وَ کُلُّ خَوْفٍ مُحَقَّقٌ(3) إِلاَّ خَوْفَ آللهِ).

1- کافى، ج 2، باب الخوف و الرجاء، ص 68، ح 5.
2- «مدخول» از ریشه «دخل» بر وزن «اَجَل» به معناى فساد کردن گرفته شده؛ بنابراین مدخول یعنى چیزى که فاسد است یا غش در آن است.
3- «محقق» به معناى معلوم و قطعى، در جمله بالا صفت براى خوف است ـ و باید مجرور باشد ـ اشاره به این که ترس واقعى تنها از خداست؛ چرا که اوست که بدکاران را کیفر مى دهد؛ بنابراین اگر از خدا بترسیم و نافرمانى او را نکنیم از هیچ چیز و هیچ کس نخواهیم ترسید؛ ولى بسیارى از شارحان و مترجمان «محقق» را خبر «کل خوف» گرفته اند و در مرجع ضمیر «فانه» و همچنین استثنا و مفهوم مجموع جمله گرفتار مشکلات زیادى شده اند؛ حال آن که اگر «محقق» را صفت خوف بگیرند، مفهوم این جمله کاملا واضح است. قابل توجّه این که جمله قبل که درباره رجا صحبت مى کند، قرینه خوبى بر معنایى است که بیان شد.به تعبیر دیگر، امام (علیه السلام) مى فرماید: هر امیدى جز امید به خدا باطل و هر خوفى جز خوف از خدا نادرست است.