نکته
تنوّع عجیب موجودات!
با این که در این بخش از خطبه، سخن از علم وسیع خداوند به همه اشیا و تمامى موجودات است؛ ولى در ضمن، اشاره به نکته مهمّ دیگرى نیز شده است و آن تنوّع عجیب موجودات مى باشد، از مسائل فکرى و ذهنى انسان گرفته، تا اجزاى مختلف چشم و گوش، و موجودات کوچک و بزرگ عالم؛ مورچگان و خانه هاى تابستانى آن ها، حشرات و لانه هاى زمستانى آن ها، شکوفه هاى درختان، پرورش میوه ها، برگ ها و گلبرگ ها، حیوانات بیابان که در غارها و درّه ها زندگى مى کنند، پشه هایى که در لابه لاى ساقه ها و پوست درختان لانه مى گزینند، چگونگى تشکیل نطفه آدمى از ترکیب نطفه مرد و تخمک زن، پیدایش ابرها و تراکم آن ها، و فرو ریختن دانه هاى باران از درون آن، وزش بادها و طوفانها و گردبادها، جارى شدن سیل ها از کوهسارها، و فرو رفتن حشرات میان تپّه هاى شن و امثال آن، که در بخش آینده خواهد آمد؛ خلاصه امورى که هر یک نشانه تازه اى از علم و قدرت و خلاقیّت خداست و هر قدر انسان در آن ها بیشتر بیندیشد با عظمت و علم او، آشناتر مى شود و با گوش هوش، زمزمه تسبیح و حمد این موجودات را مى شنود و غُلغله آن ها را که در سراسر جهان طنین انداز است احساس مى کند؛ چیزى که نامحرمان، قدرت درک آن را ندارند وتنها براى کسانى که از جمادى به سوى جانِ جان رفته اند آشکار است. آرى:
از جمادى سوى جانِ جان شوید *** غُلغُل تسبیح عالم بشنوید
فاش تسبیح جمادات آیدت *** وسوسه تأویل ها بزدایدت(1)