صفحه ١٥٦

نسبيت، تفاوت دارد و به‌طور خلاصه مى‌توان گفت: اصول اخلاقى و اصول ارزشها در اسلام، مطلق و ثابت، اما از جهت مصاديق، انعطاف پذير و وابسته به زمان و مكانند.
   البته خود زمان و مكان عوامل اصلى تغيير دهنده نيستند، بلكه حاكى از عوامل ديگر از قبيل وجود مصالح خاصى است كه آن مصالح، مقتضى تغيير است.
   پس نظام ارزشى اسلام، نه كاملا مطلق و ثابت است كه در هيچ شرايط زمانى و مكانى تغيير نكند و نه اينكه هميشه تابع شرايط زمان و مكان است و در يك جمله اصول اخلاقى اسلام ثابت، اما مصاديق آن متغير است.
   در پايان، نكته‌اى كه يادآورى آن ضرورى به نظر مى‌رسد اين است كه تمامى ويژگيهاى مذكور، صرفاً بصورت گزارش بيان شد و زمانى به‌طور قطعى اثبات خواهد شد كه تمامى اين نظام بررسى شود و علل و عوامل ارزشها مورد دقت قرار گيرند و اين خود به عمرى تحقيق و تحصيل نيازمند است. تا آنجا كه توان اكتشاف عقلى داريم، با احكام قطعى عقل كه مورد تأييد شرع است ارزشها را مى‌شناسيم و جايى هم كه عقل قدرت اكتشاف نداشته باشد، بايد از راه وحى، نظام ارزشى اسلام را شناسايى و كشف كرد.