صفحه ٢٣٧

 تفسير «وجه‌الله» مي‌فرمايند: «هَذَا الْوُجودُ کَلُّهُ وَجْهُ الله»(6)اين وجود همة وجه الله است. گفت:
دوربينان بارگاه ألست     بيش از اين پي نبرده‌اند که هست
  يعني ما از خدا جز «هست» نمي‌شناسيم و لذا همة موجودات از آن جهت که هستند، از جنبة هستي‌شان وجه‌الله هستند.
  چگونگي حضور خداوند در عالم ماده
  بايد عنايت داشته باشيد که حضور خداوند در هستي طوري است که هرگز ماده، مزاحم و مانع حضور خداوند در عالم ماده نيست تا بگوئيم اينجا يا خدا هست و يا مثلاً درخت، زيرا نحوه‌ي وجود موجودِ مجرد با موجود مادي دو نحوه وجود است. براي فهم اين نكته به نحوه حضور «من» در «تن» توجه مي‌كنيم. «منِ» انسان در همه جاي «تن» حضور دارد و «تن» به عنوان يک موجود مادي، مزاحم حضور «من» در تن نيست و لذا در هر جاي بدن حاضر است. اگر «من»، موجودي مادي بود نمي‌توانست در بدن حاضر باشد، چون هر موجود مادي مزاحم حضور موجود مادي ديگر در همان مکان است. مثلاً دست انسان چون مادي است نمي‌تواند در داخل ديوار حضور داشته باشد. زيرا ديوار هم مثل دست، ماده است و ماده، مزاحم حضور ماده ديگر در جايي است که ماده‌ ديگري قرار دارد، اما ماده، مزاحم و مانع حضور مجرد در ماده نمي‌باشد چون همچنان‌که عرض شد نحوه‌ي وجود موجود مجرد با موجود مادي فرق دارد و خداوند چون مجرد است، بلكه از هر مجردي، مجردتر است ماده مانع حضور او در عالم ماده نيست.