رفتارهاى انسان ـ آثار و جلوه‌هاى اين دو نيروى گرايشى روانى است اعمّ از كارهاى مادّى و معنوى و دنيائى و آخرتى ـ. البتّه، توجّه به اين نكته لازم است كه متعلّق خوف و رجاء يكسان نيست و به تناسب درجات متنوع شناخت، عميقاً، متفاوت خواهد بود؛ ولى، آنچه كه در اين نوشتار، مورد بحث قرار گرفته است، خوف از خدا و قيامت و رجاء نسبت به خدا و قيامت مى‌باشد كه هر چه شناخت انسان نسبت به خدا و قيامت عميقتر باشد خوف و رجاء وى بيشتر خواهد بود. چنانكه خداوند مى‌فرمايد: «اِنَّما يَخْشى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء(1)» تنها علماء از ميان بندگان خدا از وى خشيت كنند، يا چنانكه از معصوم نقل شده «مَنْ كانَ بِاللّهِ اَعْرَفَ كانَ مِنَ اللّهِ اَخْوَف» آنكس كه بخدا داناتر باشد از او ترسان‌تر و پرهراس‌تر باشد.
از اين رو است كه آيات و روايات روى اين دو حالت تأكيد فراوان كرده‌اند مثل آيه:
«تَتَجافى جُنُوْبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُوْنَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاً وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُون»(2)
از بسترها كنار كشند و با بيم و اميد پروردگار خويش بخوانند و از آنچه روزيشان كرده‌ايم انفاق كنند،
و روايات هم در اين زمينه فراوانست؛ چراكه، اين خوف و رجاء است كه آشكار و نهان انسان را وادار به تلاش و حركت و جديّت مى‌كند.
4. خوف و رجاء بايد متعادل باشند. در رواياتى آمده است كه اگر خوف و رجاء مؤمن را با هم مقايسه كنند، اين دو حالت بطور مساوى در دل او وجود دارد و هيچيك بر ديگرى نمى‌چربد و در آياتى نيز اين دو حالت را در كنار هم و با هم آورده و مى‌گويد:
«يْحذَرُ الاْخِرَةَ وَيَرْجُوْ رَحْمَةَ َربِّه(3)» از آخرت مى‌ترسد و به رحمت پروردگارش دل بسته است، «يَدْعُوْنَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعا(4)» مى‌خوانند پروردگارشان را با ترس و اميد.
و در روايتى نيز از امام صادق(عليه السلام) آمده است كه:
اخلاق در قرآن
آثار روانى و رفتارى معرفت به افعال الهى