در مورد تقسيم به تناسب متعلّقات مى‌گوييم: متعلق افعال اختيارى يا خود فاعل است يا ديگران هستند و يا اينكه با خداى متعال ارتباط پيدا مى‌كند كه مى‌توان به تناسب هر يك، نام متناسبى نيز بر آن اطلاق كرد. نخستين قسم را «اخلاق فردى» بخش دوّم را «اخلاق اجتماعى» و بخش سومش را «اخلاق الهى» نام مى‌گذاريم. و اين تقسيمى دلنشين‌تر از تقسيم گذشته خواهد بود.
در تقسيم به تناسب مبادى نفسانى افعال همانطور كه در بالا گفتيم: مى‌توان مبادى نفسانى افعال و به عبارتى قواى نفس را به صورتهاى ديگرى تقسيم كرد و ما در اينجا يك تقسيم را به اين صورت مطرح مى‌كنيم كه افعال انسان: 1ـ گاهى منشأ غريزى دارد؛ يعنى، فعل و انفعالات بدنى مستقيماً منشأ انگيزش آنها مى‌شود مثل: خوردن يا روابط جنسى و نظاير آنها كه منشأشان ميل به خوردن يا ميل جنسى است و اين تمايلات به سبب فعل و انفعالات فيزيولوژيك تحقّق مى‌يابند. 2ـ گاهى ديگر منشأ افعال، تأثّرات روحى انسان نظير حالات ترس و وحشت و اضطراب هستند كه در روان‌شناسى با عنوان انفعالات نام برده مى‌شوند. 3ـ برخى ديگر كارهايى هستند كه از تمايلات عالى انسانى و به اصطلاح تمايلات فطرى نظير: حقيقت جويى، كمال طلبى، ميل به فضايل اخلاقى و پرستش، منشأ مى‌يابند يعنى تمايلاتى كه منشأ بدنى و عضوى ندارند، برخاسته از عوامل مادّى و فيزلوژيك نيستند و مبدأ و غايت مادّى ندارند. 4ـ در مواردى نيز رفتارهاى انسانى منشأ احساسى و عاطفى دارند كه اين خود به دو نوع تقسيم مى‌شود: يكى رفتارهايى است كه عواطف مثبت انسان مثل انس و محبت آنها را برانگيخته است، و دوّم رفتارهايى كه منشأشان عواطف منفى انسان نظير حسد و كينه و نفرت خواهد بود.
طرح مورد نظر و شرح آن
ما در اين نوشته طرح و تقسيم‌بندى به تناسب متعلّقات افعال را دنبال مى‌كنيم به اين معنا كه آنها را چنانكه گفتيم، تقسيم مى‌كنيم به: 1ـ اخلاق الهى يعنى كارهاى انسانى كه به خدا مربوط مى‌شود، مثل ياد خدا، توجّه به خدا، خشوع و خوف از خدا، رجاء و ايمان به خدا و غيره كه عباداتى براساس آنها انجام مى‌شود مثل نماز و روزه و غيره. 2ـ اخلاق فردى يعنى كارهايى كه به خود شخص مربوط مى‌شود و در انجام دادن آنها اصالتاً رابطه با خدا منظور نيست گو اينكه