دفاع كند. اين دفاع كه حق هر انسان است يك «حق فردى» است. هر كس حق دارد در مقابل خطرى كه جان او را تهديد مى‌كند، از خويش دفاع كند. دفاع به چه وسيله و تا كجا؟ با هر وسيله لازم و تا آن‌جا كه خطر از او رفع گردد.
آيا در چه شرايطى انسان مى‌تواند دشمنى را كه قصد جان او را كرده، از پاى درآورد؟ آيا تسليم شدن در مقابل دشمن صحيح است؟ گاه شخص به طور قطع مى‌بيند كه دشمن در صدد حمله به او است، در عين حال از خود عكس العملى نشان نمى‌دهد؛ آيا از نظر اسلام چنين عملكردى صحيح است؟ اينها پرسش‌هايى است كه به دفاع شخصى مربوط مى‌شود و بايد در محافل علمى و حقوقى مورد بحث و تحقيق قرار گيرد. اما در اين‌جا موضوع سخن ما در باره «حقوق متقابل مردم و حكومت» و «دفاع حكومت از جامعه» است؛ از اين رو به دفاع شخصى نمى‌پردازيم.
از نظر اسلام «دفاع اجتماعى» اهميت خاصى دارد؛ اما نكته مهم اين است كه دولت اسلامى نبايد تنها از جان، مال، آب و خاك مردم دفاع كند. اين دفاعى است كه در بين همه انسان‌ها و بلكه در ميان حيوانات نيز وجود دارد. اين نوع دفاع چيز چندان مهمى نيست. به عبارت ديگر، اين عملكرد چيزى نيست كه اسلام بر آن تأكيد داشته باشد؛ چرا كه به طور طبيعى و خود به خود انجام مى‌شود. هر گاه لانه و آشيانه حيوانات به خطر افتد، حيوانات نيز به طور غريزى از خويش دفاع مى‌كنند. اگر كسى متوجه قصد دشمن در تعرض به مال، جان، ناموس و آب و خاك خود گردد و در عين حال از خود هيچ عكس‌العملى نشان ندهد، از حيوان پست‌تر است. اين نوع دفاع، امرى طبيعى بوده و انسان بايد به صورت فردى يا جمعى از خويش دفاع كند. تفاوتى هم بين «فرد» و «جامعه» نيست. جامعه نيز هر گاه احساس خطر كرده و متوجه قصد دشمن در آسيب رساندن به جان، مال و آب و خاك خود گردد، بايد از خويش دفاع كند؛ و گرنه از جامعه حيوانات نيز زبون‌تر و فرومايه‌تر خواهد بود. در لزوم دفاع از كيان جامعه شك و ترديدى وجود ندارد و همه دولت‌ها در همه جوامع اين وظيفه را براى خودشان قايل هستند كه بايد از جان، مال، ناموس و آب و خاك مردم خويش دفاع كنند.
5. مهم‌ترين دفاع از نظر قرآن كريم
اسلام نكته‌اى بسيار مهم‌تر را در باب دفاع مطرح ساخته است. در اين‌جا به دو آيه از قرآن در