معارف بوک

نموده، مى‌فرمايد: «صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّالِّينَ».
بى بهرگان از هدايت به صراط مستقيم دو دسته‌اند:
دسته اول كسانى‌اند كه به غضب خداوند گرفتار شده‌اند؛ و خداوند مؤمنان را از دوستى با آنها بر حذر داشته، مى‌فرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللهُ عَلَيْهِمْ؛(222) ‌اى كسانى كه ايمان آورده ايد، مردمى را كه خداوند بر آنان خشم گرفته است به دوستى مگيريد».
دسته دوم، گمراهان و كسانى هستند كه از هدايت الهى محروم مانده‌اند. و هم كفار و مشركان و معاندان را در برمى گيرد و هم كسانى را كه از روى قصور و جهل، به حق رهنمون نشدند. بايد توجّه داشت كه عطف «وَ لاَ الضّالِّينَ» بر «غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ» را نمى‌توان عطف تفصيلى دانست؛ چون تكرار حرف نفى «لا» در معطوف يعنى «وَ لاَ الضّالّينَ» گوياى اين است كه عطف در آيه تفصيلى نيست و مغضوبين و گمراهان در آن آيه، دو گروه مستقل مى‌باشند كه در برابر هدايت يافتگان قرار دارند. به عبارت ديگر، در سوره حمد از خداوند مى‌خواهيم كه ما را به راه راست (يعنى راه انبيا، صالحان و راستان) هدايت فرمايد؛ نه به راه كسانى كه بر آنان خشم گرفته و نه به راه گمراهان. بنابراين بايد براى اين پرسش كه چرا خداوند مغضوبان را مستقل از گمراهان ذكر كرده، پاسخ مناسبى يافت.
در برخى از روايات در تفسير «غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّالِّينَ» آمده است كه گروه اول يهود و گروه دوم نصارى هستند؛(223) كه ظاهراً از باب