است. طبق این قاعده، از آن جا که خداوند ما را براى تکامل آفریده، اسباب تکامل را نیز در اختیارمان نهاده است.
امام کاظم (علیه السلام) در این بخش از روایت به همین مطلب اشاره دارد. مى فرماید: خداوند براى سعادت و رستگارى بشر و رسیدن به قلّه هاى تکامل، دو وسیله مهم را که همان عقل (حجّت باطن) و پیامبران (حجّت ظاهر) است در اختیار بشر قرار داده است. خوشا به حال آنان که با استفاده از این دو ابزار، راه را از چاه شناخته و مسیر صحیح را برگزیده اند.
در این جا مباحث مختلفى مطرح است که به چند مورد آن ها اشاره مى شود:
1. هماهنگى تکوین و تشریع
حجّت ظاهرى (پیامبران و امامان (علیهم السلام) ) از عالم تشریع، و حجّت باطنى (عقل) از عالم تکوین، هر دو کار خداست. آیا ممکن است این دو دستگاه با هم تضاد وناهماهنگى داشته باشند؟ آیا در امور تکوینى چیزى برخلاف تشریع یافت مى شود؟ آیا در قانون شریعت (تشریع) چیزى برخلاف تکوین وجود دارد؟
با توجّه به حکمت خداوند، در کارها و دستورات وى تناقضى یافت نمى شود، به همین دلیل هرچه در شریعت اسلام آمده، ریشه اى در آفرینش انسان و جهان دارد. امکان ندارد قانونى در تکوین ریشه نداشته باشد و شریعت آن را بر انسان تحمیل کند. کلام امام کاظم (علیه السلام) به همین مطلب اشاره دارد که خداوند از یک سو پیامبران و امامان (علیهم السلام) را به همراه قوانین تشریع فرستاد و از سوى دیگر در درون انسان ها عقلى که با آن هماهنگ است به ودیعه نهاد.
2. اقسام قوانین تشریع و تکوین
قوانین شریعت و تکوین دو بخش دارد:
الف) در بخش اوّل، عقل، کلیّات و جزئیّات را درک مى کند، به گونه اى که اگر