معارف بوک

شدّت و ضعف است كسانى در اين زمينه چنان نيرومند و پرقدرت مى شوند كه در هر حال، روى هر چيزى كه دلشان بخواهد مى توانند متمركز شوند و توجّهشان را از چيزهاى ديگر منصرف سازند و در مقابل، كسانى هم پيدا مى شوند كه تا آخر عمر هم از آن استقلال كافى و وافى برخوردار نمى شوند؛ ولى، كم و بيش هر انسان بالغ و مكلّفى تا حدودى از اين قدرت برخوردار است كه مى تواند توجّه خود را به اختيار خويش به چيزى منعطف و از چيز ديگر منصرف سازد.
در اينجا بايد به اين حقيقت، توجّه كنيم كه تمركز حواس، فعل اختيارى نفس است كه به صورت تجلّى از آن صادر مى شود؛ يعنى، فعل اختيارى نفس منحصر به يك نوع خاصّى نيست بلكه اقسام و انواع مختلفى دارد و يكى از انواع آن همانست كه به صورت تجلّى از نفس صدور مى يابد. براى توضيح اين سخن، اشاره مى كنيم به تقسيمى كه در فلسفه روى فاعليّت انجام گرفته و گفته مى شود فاعليّت، اقسامى دارد و يكى از اقسام آن، «فاعليّت بالقصد» است. منظور از فاعليّت بالقصد آنست كه فاعل در آن، نخست تصوّر و سپس مفيدبودن آن را تصديق مى كند و بعد از انجام مقايسه ها و سنجشهائى تصميم مى گيرد براى انجام كار و در نهايت اراده مى كند و كار را به انجام مى رساند.
كسانى بر اين گمانند كه فعل اختيارى انسان در همين فعل قصدى خلاصه مى شود و متعلّق آن نيز صرفاً اشياء خارجى خواهد بود مثل خوردن، خوابيدن، حرف زدن، راه رفتن و ...؛ ولى، بايد توجّه داشته باشيم كه اين گمانى باطل و سخنى نادرست است؛ زيرا، اقسام ديگرى از فاعليت وجود دارد كه گرچه ارادى و قصدى نيستند؛ مع الوصف، در زمره افعال اختيارى شمرده مى شوند و يكى از روشنترين مصاديق آن، فاعليّت انسانست نسبت به خود اراده. اراده برخلاف نظر مشهور كه آن را از مقوله كيف نفسانى به شمار آورده فعل نفس است؛ يعنى، نفس نسبت به اراده، فاعليّت دارد و آن را ايجاد مى كند و برخوردش نسبت به آن برخورد انفعالى