مشاهده کردند، ایمانشان براى آن ها سودى نداشت. این سنّت خداوند است که همواره در میان بندگانش جارى شده و در آن جا کافران زیان کار شدند».
در بعضى از روایات وارد شده حتى تا زمانى که جان به گلوگاه برسد، توبه پذیرفته مى شود.(290 ) البته این در صورتى است که انسان مرگ را درمقابل خود حاضر نبیند، بلکه احتمال بازگشت را نیز بدهد والا ـ همان گونه که گفته شد ـ اگر به مرحله معاینه (دیدن) رسیده باشد توبه دیگر پذیرفته نیست.
نکته ها
1. توبه مقبول کدام است؟
از آیات شریف قرآن و روایات اسلامى استفاده مى شود که توبه ارکانى دارد و بدون آن ها پذیرفته نیست :
نخست این که از کار بدى که انجام داده به طور جدى پشیمان باشد؛
دوم این که نسبت به عدم انجام آن در آینده تصمیم قاطع داشته باشد؛
شرط سوم این که اگر توبه کار حقوقى را از مردم پایمال کرده به آن ها بازگرداند حتّى اگر خودشان در حیات نیستند به وارثان آن ها برساند؛
چهارم این که اگر حیثیت و آبروى کسانى را از طریق اهانت و غیبت و مانند آن خدشه دار کرده از آن ها حلیّت بطلبد؛
اضافه بر این ها باید با اعمال صالح در آینده، گذشته را جبران نماید تا توبه او در درگاه خداوند پذیرفته شود.
البته کسى که در آستانه مرگ است ناچار است حقوق مردم را از طریق وصیّت قطعى به آن ها برساند و نسبت به آینده بر فرض ادامه حیات تصمیم قطعى داشته باشد.