صفحه ٢٣٥

   2 ـ هرگز نادانى را به قوه منطق و بصورت جدال نمى توان متقاعد نمود.
   3 ـ بهترین وسیله براى پیروزى در بحث، احتراز از بحث است، اصولا بحثهایى که بصورت کشمکش یا هجوم و دفاع و به تعبیر عادى « جر و بحث » درمى آید کمتر ممکن است اثر قابل ملاحظه اى در جلب موافقت باطنى افراد از خود بگذارد و اینکه مى بینیم طرف مقابل مقاومت به خرج مى دهد نشانه این است که چیزى از شؤون خود را در خطر مى بیند; و گرنه در برابر آموختن مطلبى به کسى مقاومت منفى نشان دادن معنى ندارد.
   بحثهایى که طرف را تحریک مى کند و به مقاومت وامى دارد ممکن است به یکى از طرق زیر صورت گرفته باشد:
   1 ـ بحثهایى که آمیخته با تحقیر طرف یا عقاید او باشد، مثل اینکه گفته شود: نظر شما هیچ منطقى نیست، عاقلانه نیست، احدى با آن موافق نمى باشد، از مثل شما این سخن دور است و یا عجیب است !...
   2 ـ بحثهایى که در برابر فرد ثالثى صورت گیرد که طرف از وى مقید باشد ( و مردم غالباً از یکدیگر مقید هستند ).
   3 ـ بحثى که طرز اداى آن صورت تعلیم داشته باشد در صورتى که طرف بحث، شاگرد او محسوب نگردد و یا لااقل خودش درباره خود چنین وضعى را قبول ندارد.
   4 ـ بحثى که پیروزى در آن نشانه برترى و تقدم گوینده باشد و روح « برترى طلبى » طرف مقابل را بکوبد.
   5 ـ بحثى که مفهوم آن تخطئه بعضى از اعمال گذشته یا امروز طرف، یا