صفحه ٢١٤

   همانطور که مشاهده مى شود در این احادیث یکى از آثار مستقیم عفو، « پیروزى » معرفى شده است.
   ممکن است نکته آن این باشد که: انتقام به هنگام قدرت معمولا ناشى از یک انگیزه حیوانى است و لذا صورت کامل آن هم در حیوانات دیده مى شود; ولى عفو و گذشت نشانه شخصیت و یک نوع تسلط بر نفس و بزرگ منشى و عظمت روح است که مى تواند شعله سوزان خشم و انتقام را تحت الشعاع قرار دهد و لذا به هر اندازه عفو و گذشت بیشتر نشان داده شود ارزش افراد و آبروى آنها بالاتر خواهد رفت و به این دلیل عزیز خواهند شد.
   بعلاوه انتقام هیچ گاه نتوانسته حس احترام مردم را برانگیزد و یا عواطف را بسوى انتقامجویان جلب کند، در حالى که عفو و گذشت اثر عمیقى در جلب افکار عمومى و برانگیختن عواطف و احساسات به نفع عفو کننده خواهد داشت، و این خود از عوامل مؤثر پیروزى محسوب مى گردد.
 

 3 ـ پاسخ بدى به نیکى
   در منابع اسلامى اعم از قرآن و احادیث اشاره به مرحله مهمتر و بالاترى از عفو و گذشت شده و آن اینکه « بدى را با نیکى پاسخ گویند ! ».
   این عمل بدون شک عالیترین تجلیات روح انسانى است و نیاز به پرورش اخلاقى و لطافت خاص روحى دارد و اثر معجزه آسایى در نرم کردن دلهاى مملوّ از عداوت دارد.