عوامل عقلاني، فكري و نظري است كه انسان با بهكار گرفتن نيروهاي ادراكي، عقلي و فكري خويش، از طريق تعاملي كه با شرايط طبيعي دارد، ميتواند زمينهساز تحولاتي در زندگي افراد شود. تجربههايي كه انسانها، در طول زندگي خود از طريق دست و پنجه نرم كردن با عوامل طبيعي كسب كردهاند و از آن طريق، به راز و رمز علوم پي بردهاند و در نتيجه، صنايعي را پديد آوردهاند، بهگونهاي تحت تأثير عوامل فكري و عقلاني بوده است.
اين دسته از عوامل براي تمام انسانها بهطور يكسان فراهم است، هرچند كه ميزان شدّت و ضعف آنها در افراد مختلف، متفاوت ميباشد؛ به عبارت ديگر، تمامي انسانها داراي نيروي فكري و عقلانياند و ميتوانند با استفاده از تجربيات خود در طبيعت، علومي را كشف كرده، به رازهايي از طبيعت پي ببرند و راههاي بهرهبرداري بيشتر از طبيعت را بهدست آورند. در زندگي اجتماعي و سياسي نيز ميتوان با بهكار بستن تجربههاي مختلف و تصحيح اشتباهات و خطاها، راههاي بهتري را آموخت. انسانها در طول تاريخ از نيروي فكري خود براي ايجاد تحولات در زندگي و بهبود شرايط آن استفاده كردهاند. اين امر ميتواند بهتدريج شكل زندگي بشر را تغيير داده، به سمت تكامل سوق دهد. به عنوان نمونه، انسانهايي كه در ابتدا از قوانين كشاورزي و فوايد انواع درختها و كودها اطلاع نداشتند، بهتدريج در اثر كسب تجربيات، از نحوهٔ بهرهبرداري بيشتر از درختها، چگونگي پيوند زدن و خاصيّت محصولات مختلف مطلع گرديدند. اين تجربيات زمينهساز برخي از تحولات در زندگي بشر گرديد.
ج ـ عامل وحي
اين عامل از جمله عواملي است كه اختصاص به گروه خاصي از انسانها دارد و هر كسي نميتواند از آن براي ايجاد تحولات عظيم استفاده كند.