3. عوامل ایجاد تحولات اجتماعي
اصولاً عواملي كه موجب شكل گرفتن زندگي اجتماعي و تحولات در شؤون مختلف و از جمله شؤون سياسي، ميشود، به چند دسته تقسيم ميگردد:
الف ـ عوامل طبيعي
اين دسته از عوامل سبب به وجود آمدن شكل خاصّي از زندگي براي يك جامعه شده، تغيير آنها موجب تغيير در سيستم، روش و برنامههاي آن جامعه ميشود. عوامل جغرافيايي و اقليمي از جملهٔ اين عوامل است؛ چرا كه براي مردمي كه در منطقهٔ خاصي از زمين با شرايط اقليمي خاص زندگي ميكنند، نوعي از زندگي را ايجاب ميكند كه در مناطق ديگر كه آن شرايط فراهم نيست، چنين ايجاب نميكند؛ به عنوان نمونه، زندگي كساني كه در مناطق سردسير كوهستاني يا پوشيده از يخ زندگي ميكنند، به طور طبيعي با مردمي كه در مناطق استوايي و گرمسير زندگي ميكنند، متفاوت است و اين تفاوت، در شؤون مختلف زندگي اجتماعي و حتي در مسايل سياسي آنها نيز اثر ميگذارد. حوادث طبيعيِ ديگر نظير آتشفشانها، سيلها و طوفانها نيز از جمله عوامل طبيعيِ غير اختياري است كه ميتواند زمينهساز تحوّل در زندگي اجتماعي انسان‌ها باشد. اين عوامل، غير اختياري است، از اين‌رو نميتوان براي آنها برنامهريزي كرد و يا آنها را تغيير داد، مگر آن‌كه عدّهاي از منطقهاي به منطقهٔ ديگر كوچ كرده، شرايط اقليمي خود را تغيير دهند.
ب ـ عوامل خدادادیِ درون خود انسان‌ها
اين دسته از عوامل، عواملي خدادادي هستند كه خداوند در درون انسان قرار داده است تا با كمك عوامل بيروني زمينهساز پديدآمدن تحولات شود. مراد از اين دسته از عوامل، عمدتاً،