2. تأكيد اسلام بر «تكليف» و مسؤوليت
تفاوت ديگر ديدگاه الهى و اسلامى در حقوق با ساير مكاتب رايج در اين زمينه، مربوط به رسالتى است كه دين براى خود قايل است. دين خود را موظف به هدايت انسان‌ها و سوق‌دادن آنان به سوى سعادت و كمال انسانى آنها مى‌داند. از اين جهت، بيشتر توجه دين معطوف به اين است كه دستورالعمل‌ها و تكاليف و مسؤوليت‌هايى براى انسان‌ها مقرر دارد كه با انجام آنها به كمال و سعادت دست يابند؛ اما بيان حقوقى كه مسؤوليت‌آور نيست و صرفاً به خاطر نافع‌بودن آن براى نوع بشر بيان مى‌شود، در درجه دوم اهميت است. اين عنايت بيشتر دين به بيان حقوق نوع اول نيز از آن جهت است كه انسان به حسب طبيعت و غريزه و فطرت خود، خواسته‌ها، نيازها و تمايلاتى دارد كه خود به خود به دنبال تأمين آنها برمى‌آيد و نيازى به قانون و دستور و تكليف ندارد. طبيعت انسان به گونه‌اى است كه احتياج به نفس كشيدن، غذاخوردن، آب خوردن و نظاير آنها دارد. براى اين قبيل امور، لازم نيست به انسان‌ها بگويند: حق داريد نفس بكشيد، آب بنوشيد، غذا بخوريد؛ بلكه بدون اين كه كسى چيزى بگويد انسان خود به خود اين كارها را انجام مى‌دهد. در اين‌گونه امور آنچه مهم است اين است كه به او بگويند: چه غذاهايى را نخور، به حقوق ديگران تجاوز نكن و اين مسؤوليت‌ها را بپذير. آنچه انسانيت انسان را رشد مى‌دهد توجه به مسؤوليت‌ها و به عبارتى، تكاليفى است كه انسان بر عهده دارد. البته هم‌چنان كه قبلا گفتيم مسؤوليت (تكليف، وظيفه) و حق، دو روى يك سكه‌اند و طبيعتاً در قبال تكاليف و مسؤوليت‌هايى كه از افراد خواسته مى‌شود حقوقى نيز به آنان اعطا مى‌گردد؛ منتها بحثى كه اين جا به آن نظر داريم اين است كه در بينش اسلامى به كدام يك از دو روى اين سكه بيشتر توجه مى‌شود؟ آيا اسلام بيشتر بر مسؤوليت و تكليف تأكيد دارد يا بيشتر به حقوق انسان‌ها توجه كرده است؟
پاسخ اين است كه همان‌طور كه گفتيم انسان به حسب طبع اولى خود، در پى تأمين نيازها و تمايلات و خواسته‌هاى خويش برمى‌آيد و به اصطلاح، خودش به طور خودكار به اين سمت حركت مى‌كند و نيازى به هل‌دادن ندارد. آنچه مهم است اين است كه او را راهنمايى كنند كه مواظب باش در اين مسيرى كه مى‌روى به دره سقوط نكنى، به پرتگاه و جاهاى خطرناك نزديك نشوى، به ديگران ضرر نزنى، و مسايلى از اين قبيل كه از سنخ تكاليف، وظايف و مسؤوليت‌ها هستند. لذا در بسيارى موارد وقتى در متون دينى صحبت از حقوق انسان‌ها
نظریه حقوقی اسلام ج1
جلسه هفتم: ديدگاه اسلام درباره منشأ حقوق