از اتمام اعمال حج یاد خدا را فراموش نكنند بلكه با قوّت و شدت بیشتر به آن اهتمام ورزند.
هم كثرت یاد خدا مطلوب و مورد تأكید است و هم به این مطلب عنایت هست كه این یاد، عمیق و تأثیرگذار باشد نه سطحى و زودگذر. البته همان یادهاى سطحى هم تأثیرگذار است. توصیه این نیست كه آنها را كنار بگذارید، بلكه تأكید بر این است كه به آنها اكتفا نكنید و سعى كنید ذكرهایى داشته باشید كه تمام وجود و قلب و روحتان عمیقاً از آن تأثیر بپذیرد.
به هر حال مراتب توجه و ذكر خدا بسیار متفاوت است و ما باید سعى كنیم از این مراتب پایینِ ذكرْ كمى خود را تعالى بخشیم.
برخى از ما مرتبه توجه و ذكرمان به حدى پایین است كه مثلا در نماز از اول اللّه اكبر تا آخر السلام علیكم و رحمةاللّه و بركاته اصلا حواسمان نیست كه نماز مىخوانیم و تازه وقتى السلام علیكم را مىگوییم یادمان مىآید كه نماز مىخواندیم! آنهایى كه كمى بهترند از اول تا آخر نماز توجهشان به الفاظ است، و دقت در قرائت و مسایل تجوید و این امور دارند. كمى بالاتر آنهایى هستند كه افزون بر لفظ به معانى الفاظ هم توجه دارند. بالاتر از آن، كسانى هستند كه ابتدا معنا را در قلبشان حاضر مىكنند و بعد لفظ را مىگویند. به هر حال اینها نمونههاى مراتب مختلف ذكر است كه انسان باید با تمرین، خود را در این مراتب بالا بكشد.
آیین پرواز
یاد خدا، هویتبخش انسان