درس سوم: تكامل و تنازل نفس
رشد و تباهى نفس
این‌كه نفس چگونه رشد مى‌كند، یا چگونه آفت‌زده و فاسد مى‌گردد، امرى حسّى نیست كه ما مثلا آن را با چشم ببینیم. رشد و لاغرى جسم و صحت و مرض آن براى ما محسوس است، اما صحت و مرض روح و نفس، و صلاح و فساد آن را با حس ظاهر نمى‌توان ادراك كرد. آنان كه به درجاتى از تكامل نفس دست یافته‌اند، درمى‌یابند كه رشد نفس و كامل شدن آن به چه معنا است. قرآن مى‌فرماید نفس شما نیز ـ همانند جسم ـ پاكیزگى و آلودگى دارد. هر كس آن را پاكیزه گرداند، نفس او رشد مى‌كند، تكامل مى‌یابد و به فلاح مى‌رسد؛ همانند دانه‌اى كه ابتدا جوانه‌اى كوچك مى‌زند و مى‌تواند با مراقبت و رسیدگى تبدیل به درختى تناور شود كه هر سال صدها و هزاران میوه به بار آورد. هركس نیز نفس را آلوده سازد، نفس او فاسد و ضایع مى‌گردد؛ مانند نهالى كه در اثر عدم رسیدگى، گرفتار آفت گردیده، خشك مى‌شود و از بین مى‌رود.
گاهى نفس به مرحله‌اى مى‌رسد كه نه تنها میوه و ثمرى ندارد، كه از درون آن آتش زبانه مى‌كشد. قرآن كریم مى‌فرماید: فَاتَّقُوا النّارَ الَّتِی وَقُودُهَا