صفحه ١٥٢

 بر مسلمانان تحمیل کردند بدون یاری انصار، کاری از مهاجرین بر نمی آمد. این اقتضای اسباب ظاهری بود. در واقع حمایت های انصار موجب رواج اسلام شد. این ویژگی انصار سبب شد که حضرت زهرا علیها السلام سخن خویش را متوجه انصار نماید و بکوشد آنها را بیدار کند. همان گونه که بارها گفتیم، همه این سخنان و احتجاجات برای این بود که قدمی در راه هدایت مردم برداشته شود و آیندگان یا بخشی از معاصران حضرت به اشتباه های خود پی ببرند و راه حق را بیابند. به یقین اگر خطبه حضرت زهرا علیها السلام نبود ما امروز ایشان را نمی شناختیم. هر آنچه مسلمانان پس از رحلت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله از حقیقت یافتند، به برکت همین سخنان حضرت زهرا علیها السلام است و در این روشنایی بخشی فاطمه علیها السلام ریشه دارد.

3 . احساسات؛ محرک اصلی قیام ها
حضرت پس از ناامیدی از مهاجرین به انصار رو کردند و با استفاده از یک اصل روان شناختی در جلب عواطفشان کوشیدند؛ یعنی گذشته از بحث منطقی و استدلالی با عموم مردم و شخص خلیفه، کوشیدند عواطف انصار را برانگیزانند؛ شاید دریابند که باید از اهل بیت علیهم السلام پیروی کنند. این روش حضرت دربردارنده درسی بزرگ است: اینکه همیشه حرکت های اجتماعی تنها در سایه منطق عقلانی انجام نمی گیرد، بلکه عامل اصلی در حرکت های اجتماعی، اغلب احساسات و عواطف است و باید از این عوامل بهره برداری کرد. احساسات و عواطف است که حرکت ها را شکل میدهد و انقلاب ها به وجود میآورد. تنها استدلال های عقلی حرکت آفرین نیست. استدلال های عقلی حکم چراغ راه را دارند؛ اما عواطف و احساسات عامل انرژی زای حرکت اند. چراغ، راه روشن و مسیر را مشخص میکند؛ اما برای حرکت، انرژی لازم است که در حرکت های انقلابی