ننگین آنها را تحمّل کردند این نتیجه اعمال خود آنهاست که گفته اند: «هر ملّتى لایق همان حکومتى است که دارد». ولى اگر ملّت ها آگاه بودند و آن عوامل و اسباب را از دست جبّاران گرفته و به دست صالحان دادند و حکومت هاى عادلانه اى به وجود آوردند باز نتیجه اعمال آنهاست که بستگى به طرز استفاده از عوامل و اسباب الهى دارد.
در حقیقت آیه بیدارباشى براى همه افراد و جوامع انسانى است که به هوش باشند و از وسایل پیروزى بهره گیرند و پیش از آنکه افراد ناصالح بر آنها چیره شوند و مقامات حسّاس اجتماع را از دست آنها بگیرند آنها بکوشند و سنگرها را اشغال کنند.
کوتاه سخن اینکه خواست خداوند همان است که در عالم اسباب آفریده تا چگونه ما از آنها استفاده کنیم.(1)
***