صفحه ١٨٤

سپس در باره کسانى که با انسان دوستى و مصاحبت دارند، توصیه مى کند.
ولى باید توجه داشت که «صاحب بالجنب» معنایى وسیع تر از دوست و رفیق دارد و در واقع هر کسى را که به نوعى با انسان نشست و برخاست داشته باشد، در بر مى گیرد خواه دوست دائمى باشد یا یک دوست موقت و یا کسى که به امید نفعى سراغ انسان مى آید. به این ترتیب آیه یک دستور جامع و کلى براى حسن معاشرت نسبت به تمام کسانى که با انسان ارتباط دارند مى باشد، اعم از دوستان واقعى، و همکاران، و همسفران، و مراجعان، و شاگردان، و مشاوران، و خدمتگزاران.
دسته دیگرى که در این جا در باره آن ها سفارش شده، کسانى هستند که در سفر و بلاد غربت احتیاج پیدا مى کنند و با این که ممکن است در شهر خود افراد متمکنى باشند، در سفر به علتى وامى مانند و تعبیر جالب «ابن السبیل» (فرزند راه) نیز از این نظر است که ما نسبت به آن ها هیچگونه آشنایى نداریم تا بتوانیم آن ها را به قبیله یا فامیل یا شخصى نسبت دهیم، تنها به حکم این که مسافرانى هستند نیازمند، باید مورد حمایت قرار گیرند.
در آخرین مرحله توصیه به نیکى کردن نسبت به بردگان شده است.(1)

***