است كه مى گوييم در پيشانى اين تمدن مهر هلاكت و بى ثمرى خورده است. البته موضوعِ اخير جاى بحث بيشتر دارد، ما خواستيم جواب آن قسمت از سؤال شما را بدهيم كه چرا فرهنگ غرب نفوذش سريع است.
سؤال: شما فرموديد كه غرب تنها به نيازهاى خيالى انسان ها را جواب مى دهد، ولى اين طور كه معلوم است غرب به نيازهاى حسى انسان ها نيز خيلى خوب جواب مى دهد!
جواب: در فلسفه ى اسلامى ما معتقديم كه حسّ تنها نداريم؛ چون در واقع حقيقت حس در خيال است كه ارضاء مى شود اگر از يك منظره ى زيبا لذت مى بريد به جهت صورت خياليه اى است كه در شما ايجاد مى شود. انديشمندانِ منتقد غرب سخنانشان آن است كه غرب از اوّل بر مبناى «وَهم» بنا شده است كه در كتاب «مدرنيته و توهّم» نكاتى در اين رابطه مطرح شد و دلايل اين حرف ارائه گرديد، پس در واقع تمدن حسّى يعنى تمدن خيالى و وَهمى.
تفاوت تمدن فراعنه با تمدن غرب
سؤال: مى دانيم كه ظاهراً اين طور كه تحقيقات نشان مى دهد تمدن فراعنه يكى از قوى ترين تمدن هاى دنيا بوده است و حتّى تمدن غرب امروز هم نتوانسته در داشتن تكنيك و ابزار با آن برابرى كند، با اين همه احساس مى شود آن تمدن نتوانسته دنيا را در بر گيرد. پس معلوم مى شود كه گستره يك تمدن را فقط قدرت تكنيكى آن تمدن تعيين نمى كند. و سؤال ما به طور مشخص از شما اين است كه گستره نفوذ يك تمدن به چه عواملى بستگى دارد؟
جواب: نكته ى خوبى را به ميان كشيديد؛ تا آنجا كه بنده مى دانم، از جمله علّتِ جهان گير نشدن تمدن فراعنه، استفاده از «خوف» بود. قوه ى «وهميّه» بُعدى به نام «خوف» دارد، كه رضاخان هم از همين بُعد مى خواست براى ادامه ى حكومت خود استفاده كند. فراعنه عقل و تكنيك را با خوف به وسطآوردند؛ حتماً شنيده ايد: فراعنه مخالفان خود را چهارميخ مى كرده اند، تعبير قرآن اين است كه: «و فِرْعَوْنَ ذِي الاوْتاد» «1» يعنى؛ و سوگند به فرعونِ صاحب ميخ ها. فرعون حتى همسرش جناب آسيه را هم چهارميخ كرد! يعنى حكومتى بود كه